ਗੁਰਮੀਤ ਸਿੰਘ*
ਜੰਗਲੀ ਚਿੜੀ, ਚਿੜੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਰਾਹਗੀਰ ਪੰਛੀ (ਪੈਸਰੀਨ ਬਰਡ) ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲੀ ਚਿੜੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਸਿੰਧ ਸਪੈਰੋ (Sind sparrow) ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲੀ ਗੋਰਈਆ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਜੰਗਲੀ ਚਿੜੀ ਘਰੇਲੂ ਚਿੜੀ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਜੁਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਨਰ ਤੇ ਮਾਦਾ ਉਸ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ-ਜੁਲਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਜੰਗਲੀ ਚਿੜੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਛੋਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਹਰੇਕ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੰਗਲੀ ਚਿੜੀਆਂ ਵਜੋਂ ਵੱਖ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੰਗਲੀ ਚਿੜੀ 13 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ (5.1 ਇੰਚ) ਲੰਬੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂਕਿ ਆਮ ਘਰੇਲੂ ਚਿੜੀ ਲਗਭਗ 15 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ (5.9 ਇੰਚ) ਲੰਬੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕਿੱਕਰਾਂ ਅਤੇ ਝਾਊ ਅਤੇ ਲੰਮੇ ਘਾਹ, ਨਦੀਆਂ, ਦਰਿਆਵਾਂ, ਨਮਧਰਤੀਆਂ ਜਾਂ ਝੀਲਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਨਰ ਦੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਅੱਖ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਭੂਰੇ ਰੰਗੀ ਧਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਦਾ ਸਿਰ ਹੋਰ ਚਿੜੀਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਗੂੜ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਜੰਗਲੀ ਚਿੜੀਆਂ ਅਕਸਰ ਥੋੜ੍ਹੀ-ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰੀ ਤਕ ਪਰਵਾਸ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਪੰਛੀ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਅਤੇ ਇਰਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੰਜਾਬ, ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਗੁਜਰਾਤ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਗੈਰ- ਪ੍ਰਜਣਨ ਸੀਜ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਕੁਝ ਪੰਛੀ ਸੁੱਕੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਖਿੰਡ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਇਹ ਝੋਨੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਖੇਤਾਂ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਬਸਤੀਆਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪੰਛੀ ਪੀਲੂ ਅਤੇ ਜੰਡ ਦੀਆਂ ਸੁੱਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਝਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਕਦੇ ਵੀ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਅਤੇ ਆਲ੍ਹਣੇ ਵਾਲੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਆਪਣੇ ਮੁੱਖ ਨਦੀ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਦੂਰ ਚਲੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਚਿੜੀਆਂ ਕੰਡੇਦਾਰ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਉੱਪਰਲੀਆਂ ਟਾਹਣੀਆਂ ਜਾਂ ਪਾਣੀ ਉੱਤੇ ਲਟਕਦੀਆਂ ਪਤਲੀਆਂ ਟਾਹਣੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਲ੍ਹਣੇ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੰਗਲੀ ਚਿੜੀਆਂ ਆਲ੍ਹਣਾ ਬਣਾਉਣਾ ਅਪਰੈਲ ਤੋਂ ਸਤੰਬਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਆਰੰਭ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਸਮਾਂ ਬਾਰਸ਼ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਜੋੜਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਜੋੜੇ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਬਗਲੇ ਦੇ ਆਲ੍ਹਣੇ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਹੀ ਆਪਣਾ ਆਲ੍ਹਣਾ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਬਯਾ ਜਾਂ ਡੱਬੀ ਮੈਨਾ ਦੇ ਆਲ੍ਹਣੇ ਨੂੰ ਵਧਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਦੋਵੇਂ ਆਲ੍ਹਣਾ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਾਦਾ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤਿੰਨ ਤੋਂ ਪੰਜ ਆਂਡੇ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰੰਗ ਹਰਾ, ਧੱਬੇ, ਧਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਖਤਰਾ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਆਈ.ਯੂ. ਸੀ.ਐੱਨ. ਦੀ ਲਾਲ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਚਿੰਤਾ ਵਾਲੇ ਪੰਛੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਿੰਚਾਈ ਨਹਿਰਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨੇ ਜੰਗਲੀ ਚਿੜੀਆਂ ਦੀ ਵਸੋਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੇ ਯਮੁਨਾ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨ, ਪੰਜਾਬ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗਿਣਤੀ ਵਧਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਹੈ।
*ਪ੍ਰਧਾਨ, ਨੇਚਰ ਕੰਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਸੁਸਾਇਟੀ, ਪੰਜਾਬ
ਸੰਪਰਕ: 98884-56910